رضا نباتی
علت طرح موضوع
مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از قاریان, حافظان و علاقمندان به قرآن کریم فرمودند : « واقعیت تلخ این جاست که قرآن هنوز در جامعه ما یک امر عمومی نشده است. همه به قرآن عشق می ورزند، احترام می کنند، اما عدّه کمی همواره آن را تلاوت می کنند و عدّه کمتری در آن تدبّر می کنند.
این یک واقعیت است که عموم مردم با این که خود را به حقیقت مدافع و فدایی قرآن می دانند اما قرآن نمی خوانند؛ این یک سؤال مهم است که راستی « چرا عموم مردم قرآن نمی خوانند ؟ »
با کمی توجه به تجارب موجود در می یابیم که هر ساله اعتبارات زیادی صرف آموزش عمومی قرآن کریم در جامعه می شود. منظور از آموزش های عمومی، آموزش روخوانی و روان خوانی قرآن کریم برای عموم مردم است. مثلاً آموزش وپرورش در طول سال های متمادی برای معلمان آموزش روخوانی و روان خوانی قرآن کریم برگزار کرده است؛ یا آموزش عالی برای دانشجویان از دوره کاردانی تا کارشناسی ارشد, یک واحد پیش نیاز آموزش روخوانی قرآن کریم برگزار می کند. و یا نهضت قرآن آموزی با صرف هزینه های چند صد میلیونی ومیلیاردی در قالب مؤسسات متعدد قرآنی اقدام به تشکیل کلاس های آموزش روخوانی قرآن کریم می کند. ارگان ها و سازمان های دولتی و تشکل ها و موسسات قرآنی مردمی و هم چنین مساجد و هیئات نیز همین کار را انجام می دهند.
اما باز این سؤال به قوّت خود باقی است که « براستی چرا مردم قرآن نمی خوانند؟ » آیا واقعاً مشکل مردم این است که قرآن بلد نیستند؟ویا نه, اساساً آنان قرآن نمی خوانند ؟
پاسخ به این سوال دارای ابعاد مختلفی است که در سایر مقالات نویسنده به آن ها اشاراتی شده است. ولی به نظر, از مهم ترین علل عدم انس دائمی عموم مردم با قرآن کریم به موضوع نامتناسب بودن رسم الخط های موجود قرآن های رایج, با دانش ومهارت های کسب شده مخاطبان مربوط می شود. موضوعی که نه تنها باعث سرخوردگی خوانندگان از خوانندن مستمر قرآن در اثر سرکوبی حاصل از شکست های پیاپی در این مسیر شده است بلکه در بدفهمی مبانی و روش های آموزش قرآن تاثیرات منفی و در عین حال عمیقی گذاشته است.
علّت و معلول
مسأله اصلی این است که عموم مردم ایران به دلیل این با قرآن کریم انس دائمی ندارند که در روخوانی آن با مشکل جدی رو به رو هستند. وجود این معلول ناظر به دو علت اساسی است :
1- ناظر بر هدف گزاری های نادرست در عموم آموزش های قرآن از آن جمله نادیده گرفتن مهم ترین و اساسی ترین هدف آموزش یعنی” انس دائمی مخاطب با قرآن کریم“؛ به تعبیر دیگر, اشکال اساسی شیوه های رایج آموزش قرآن در کشور این است که, این شیوه ها افراد را « قرآن دان » بار می آورد اما در نهایت منجر به « قرآن خوان » شدن مستمر و مادام العمر فرد در مسیر زندگی نمی شود.
2- وجود رسم الخط های متعدد در کتابت قرآن های رایجی که عمدتاً با سواد فارسی یعنی خواندن و نوشتن آموخته شده عموم مردم, تناسب لازم را ندارد. در این جا منظور از رسم الخط همان نحوه ی اعراب گذاری کلمات قرآن است که به آن « ضبط المصحف » نیز گفته می شود.
جالب است بدانیم از دلایل مهم بروز مشکل اول و هم چنین کج تابی روش های آموزش عمومی قرآن بی توجهی به جایگاه رسم الخط قرآن است و به دلیل فقدان یک فلسفه وجودی در آموزش ها و فعالیت های قرآنی در طول سال های متمادی به جای آن که مشکل را حل کنیم با آن کنار آمده ایم. در این جا با ذک این که چه چیزی آموزش روخوانی قرآن نیست به بیان برخی از این اشکلات می پردازیم.
انواع رسم الخط مصاحف رایج در ایران
در بلاد اسلامی و هم چنین کشور ایران که مهد هنرهای فاخر و زیبایی هم چون خوشنویسی است. بسیاری از خوشنویسان از روی ارادت به قرآن کریم و یا به سفارش بزرگان و سلاطین زمان خود, اقدام به کتابت مصحف شریف کرده اند. خوب است با انواع کتابت برخی از این رسم الخط ها آشنا شویم:
الف) کتابت به خط عثمان طه (به رسم‌الخط عربى): این رسم‌الخط علاوه بر زیبایى، محسّنات و ویژگى‌هایى دارد که توجه قاریان قرآن را به خود جلب کرده‌است
ب) کتابت به رسم‌الخط فارسى: در این نوع کتابت، الف‌هاى کوتاه به صورت ممدود نوشته مى‌شود; مثلا «کتب» به صورت «کتاب» و «انزلنه»، «انزلناه» تحریر‌مى‌شود.
ج) رسم‌الخط پاکستانى: این نوع کتابت از نظر محتوایى، با رسم‌الخط عربى فرقى نمى‌کند و تفاوت آن، شکلى است.
در کتابت های فوق به دلیل غلبه داشتن فنون خوشنویسی, بسیاری از ترکیب ها, جابجایی علائم و علائم زائد وجود دارد و در شیوه های نوشتن این قرآن ها, حرکات و علائم در محل اصلی خود قرار نگرفته اند. و از نظر آموزشی به کلمه آرایی, سطر آرایی و صفحه آرایی توجه نشده است .
مناسب است در این جا به شیوه ی دیگری که در سال های اخیر در کتابت قرآن کریم در ایران اسلامی مورد استفاده قرار گرفته اشاره بشود.
د) قرآن کم علامت : شیوه‌اى که در مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته و در کتاب های درسی وزارت آموزش و پرورش و برخی مراکز دیگر مورد استفاده قرار مى‌گیرد. در این شیوه, علایم زاید و سلیقه‌اى را حذف کرده و کتابت قرآن را به شیوه ی « نگارش فارسى » (کم‌کردن علایم) نزدیک‌کرده‌اند.
مهم ترین ویژگی های این رسم الخط, کم علامت بودن آن است و همین کار باعث شده است تا در روش آموزش تحولات قابل توجهی اتفاق بیافتد. از آن جمله
1- کاهش اغلاط اعرابی و در نتیجه احساس موفقیت فرد هنگام خواندن قرآن
2- افزایش انگیزه, علاقمندی و انس مستمر فرد با تلاوت قرآن کریم
تنها در این شیوه از کتابت است که معلم می تواند به قرآن آموز بگوید : « ببین و بخوان » ؛ زیرا در سایر رسم الخط ها دانش آموزان اغلب کلمات و حتی عبارات را غلط می خوانند؛ مگر آن که معلم به یکی از دو اشکال یاد شده عمل کند تا دانش آموزان درست بخواند؛ یعنی
اولاً ) خودش بخواند و از شاگردان بخواهد تکرار کنند؛
ثانیاً ) چون نمی تواند همه قرآن کریم را با شاگردان کلاس هم خوانی کند, مجبور بشود هر یک از قواعد و نمادهای قرآنی را در ابتدای هر کلاس درس بدهد. ( قاعده محوری)
به مثال های زیر و توجه کنید و کلمات را همان گونه که نوشته شده بخوانید :
1- خَـالِـدُونَ ( رسم الخط عثمان طه ) - خـالِـدونَ ( رسم الخط کم علامت )
2- یُـوسُـف ( رسم الخط عثمان طه ) - یـوسُـف ( رسم الخط کم علامت )
3- نُـوحِیـهَـا ( رسم الخط عثمان طه ) – نـوحیـهـا ( رسم الخط کم علامت )
4- إِلَّـا ( رسم الخط عثمان طه ) – اِلّـا ( رسم الخط کم علامت )
5- مَّا أَصَابَکَ ( رسم الخط عثمان طه ) - ما اَصابَکَ ( رسم الخط کم علامت )
منبع : سایت دفتر برنامه ریزی و تألیف کتب درسی
